Ai trụ được trong cuộc chơi xuất khẩu

Năm 2023, Công ty TNHH Nông sản Bảo Minh (Đồng Tháp) từng ký được hợp đồng xuất khẩu xoài sang Hàn Quốc. Lô hàng đầu tiên qua được, nhưng đến lô thứ hai thì bị từ chối vì phát hiện tồn dư thuốc BVTV vượt ngưỡng cho phép. Dù hợp tác xã cam kết làm đúng quy trình, Bảo Minh vẫn phải chịu trách nhiệm. Lỗ cả trăm triệu đồng chỉ vì 1 container, công ty quyết định ngừng xuất khẩu. “Chúng tôi không đủ lực để duy trì vùng nguyên liệu khép kín và kiểm nghiệm từng lô. Nếu làm hàng nội địa thì còn bán được, chứ xuất khẩu kiểu vậy là rủi ro quá lớn”, giám đốc công ty chia sẻ.

Ở miền Trung, một doanh nghiệp nhỏ từng hợp tác với Nhật Bản để xuất khẩu rau hữu cơ từ Đà Lạt. Sau gần hai năm thử nghiệm, đơn vị nhập khẩu yêu cầu doanh nghiệp phải có chứng chỉ hữu cơ quốc tế cho từng trang trại thành viên, thay vì chứng nhận theo vùng. Mỗi giấy chứng nhận có giá hàng trăm triệu đồng, thời gian xét duyệt kéo dài. Cuối cùng, doanh nghiệp này rút lui khỏi thị trường Nhật, chuyển sang bán trong nước qua siêu thị. “Chúng tôi không thể tự mình làm mọi thứ. Không có đầu tư mạnh từ địa phương hay hỗ trợ chuyên sâu, doanh nghiệp vừa và nhỏ không theo nổi các tiêu chuẩn quốc tế”, đại diện đơn vị này nói.

Trong khi đó, những doanh nghiệp trụ được thường chọn hướng đi dài hơi. Vĩnh Hoàn – doanh nghiệp thủy sản lớn tại Đồng Tháp – đầu tư vùng nuôi cá tra khép kín từ sớm, xây dựng hệ thống truy xuất và phân tích tồn dư hóa chất riêng. Họ có đội ngũ pháp lý để theo dõi thay đổi trong quy định của EU, Mỹ và Trung Quốc. Chi phí cao, lợi nhuận không tăng ngay, nhưng doanh nghiệp vẫn theo đến cùng. Tương tự, Công ty CP Lộc Trời đã xây dựng chuỗi lúa gạo liên kết với nông dân từ trước năm 2020. Đến nay, khi EU đòi hỏi sản phẩm phải có “carbon footprint” và hồ sơ canh tác rõ ràng, Lộc Trời đã có nền tảng dữ liệu để đáp ứng.

Những doanh nghiệp như vậy không nhiều. Số đông còn lại vẫn đi theo cách làm cũ: mua gom từ thương lái, sơ chế rồi xuất khẩu sang thị trường dễ tính, giá thấp. Họ sống nhờ các đơn hàng may mắn hoặc các giai đoạn thị trường khan hiếm. Nhưng khi điều kiện kiểm tra siết lại – như Trung Quốc yêu cầu mã số vùng trồng, Mỹ tăng cường kiểm soát dư lượng kháng sinh trong tôm cá – thì hàng bị trả về. Lỗ một lô là mất cả năm kinh doanh.

Cơ cấu thị trường xuất khẩu nông sản của Việt Nam hiện vẫn lệch. Gần 50% sản lượng xuất đi Trung Quốc, phần lớn qua đường tiểu ngạch hoặc các đơn hàng không ổn định. Các doanh nghiệp lớn có thể chấp nhận đầu tư để vào thị trường khó như EU, Nhật, Mỹ, còn doanh nghiệp nhỏ thì dừng ở mức “giao hàng theo mùa”. Vấn đề là ngay cả khi muốn đi xa hơn, họ cũng không thể tự mình làm được.

Chương trình xây dựng mã số vùng trồng, trung tâm kiểm nghiệm dư lượng, hay hỗ trợ truy xuất nguồn gốc – nhiều nơi mới dừng lại ở các hội nghị, chưa thành chính sách cụ thể. Việc hỗ trợ tài chính cho doanh nghiệp nhỏ đầu tư nhà máy đạt chuẩn xuất khẩu còn rất chậm. Trong khi đó, các rào cản kỹ thuật từ nước nhập khẩu lại đang tăng lên nhanh.

Không thể đòi hỏi mọi doanh nghiệp đều đủ năng lực xuất khẩu. Nhưng cũng không thể để họ bước vào cuộc chơi mà thiếu công cụ tối thiểu. Hiện nay, phần lớn giá trị gia tăng của chuỗi nông sản nằm ở phía sau – logistics, thương hiệu, chế biến – chứ không nằm ở khâu sản xuất. Nếu không tạo điều kiện cho doanh nghiệp nhỏ tiếp cận được những mắt xích này, họ sẽ tiếp tục bị loại khỏi cuộc chơi, hoặc mãi chỉ là bên cung ứng nguyên liệu.